In de hellenistische steden van het Romeinse rijk waren er verschillende voorchristelijke religieuze groepen die overeenkomsten blijken te hebben gehad met het latere christendom van Paulus. Volgens sommige wetenschappers zijn deze een voedingsbodem zijn geweest voor Paulus’ missie. Hieronder behandel ik enkele groepen waarop het van oorsprong Joodse geloof in de door God opgewekte Messias een zodanige aantrekkingskracht gehad moet hebben, dat leden van deze groepen zich bekeerden tot deze nieuwe religie in wording.

Platonisch-gnostische en hellenistische mysterieculten

Overal in hellenistische steden bestonden religieuze en filosofische, vaak syncretistische bewegingen die elementen van het Platonisme en Gnostiek combineerden.

Verschillende van deze religieuze groepen waren mysterieculten die initiatierituelen met onderdompeling kenden. Deze groepen, zoals de Pythagorianen, Dionysianen en Orphisten, hadden geheime rituelen en geloofssystemen die alleen toegankelijk waren voor ingewijden. In deze wereld was het niets nieuws dat een mens geadopteerd werd tot Zoon van God. We zien dit in de legendevorming over bijvoorbeeld Alexander de Grote, Caesar Augustus en Demetrius Poliorketes.

Sibyllisten

De term “Sibyllisten” verwijst naar aanhangers van de sibyllijnse profetieën, die voortkwamen uit de traditie van de Sibyllen. Sibyllen waren profetessen uit de oudheid, vaak geassocieerd met Griekse en Romeinse religieuze contexten. De oorsprong van deze Sibyllisten ligt vóór wat wij kennen als christendom. De Sibyllen stonden bekend om hun vermeende vermogen om de toekomst te voorspellen en advies te geven aan mensen en gemeenschappen. De Sibyllische geschriften waren belangrijk in de Romeinse religie. Vanaf de derde eeuw vC tot de eerste eeuw nC verschijnen Griekse en Joodse thema’s in deze teksten, met name in Alexandrië (met grote populatie Grieken en Joden). Hier worden de 12 orakelteksten gebundeld in de Sibyllijnse profetieën met daarin ook teksten over Romulus, Saturnus, Homerus, Noachs ark, de toren van Babel, Mozes, Virgilius, Cyrus de Grote, Alexander de Grote en Caesar Augustus en goden als Aries, Kronos, Aphrodite, Zeus en de Titanen. De Sibyllijnse profetieën behandelden verschillende onderwerpen, waaronder religieuze rituelen, politieke gebeurtenissen, en sommige bevatten vermeende voorspellingen over de komst van een messiaanse figuur.

Sommige christelijke schrijvers (Justinus Martyr, Clemens van Alexandrië en Origines) gebruikten deze profetieën om het geloof in Jezus als de messias te ondersteunen, aangezien ze beweerden dat de Sibylle Christus had voorspeld.

De Sibyllijnse teksten tonen veel verwantschap met o.a. Openbaring van Johannes. Bijv. Openbaring 20 waarin goden als Gaia, Uranus, Hades, Thanatos, Thalassa genoemd worden. (Openbaring is toegevoegd aan de canon vanwege de sekte van de Montanisten, dus Sibyllisten.)

De latere christelijke groep van de Montanisten (Illuminati) worden ook Sibyllisten genoemd. Er is dus een duidelijke doorgaande lijn van deze groepering in het christendom.

Hypsistarianen

Een andere cult is die van de Hypsistarianen, ofwel de cult van Theos-Hypistos (Allerhoogste God (Elyon)) of Zeus-Hypsistos / Pantokrator. Deze cult bloeide in Korinthe, Athene, Klein-Azië en Macedonië vanaf de derde eeuw vC. Deze Hypsistarianen hadden een platonische kosmologie, hadden zondagse bijeenkomsten met maaltijden en eucharistie, begroeven hun doden in gedeelde catacomben, hadden een zorgsysteem en verdeling van bezit en ruilden banen op een democratische manier. Ze hadden weinig tot geen afbeeldingen van God. Soms gebruikten ze een adelaar of een ster. Ze waren vermoedelijk mensen van de lagere tot middenklasse, maar behoorlijk gemêleerd. Vrouwen, boeren en bevrijde slaven werden hetzelfde behandeld als andere leden. We weten echter weinig over wat zij geloofden.

Er zijn aanwijzingen dat deze groepen joodse connecties of zelfs een joodse oorsprong hadden. In 139 vC werden Joden uit Rome verbannen door Cornelius Hispalus op basis van een wet die de “corrumperende sekte” van “Jupiter Sabazius” verbood. Men vermoedt echter dat de Romeinen de Joodse Jahweh Sabaoth (“van de heerscharen”) verwarden met de Frygische cultus van Zeus/Jupiter-“Sabazius”.

Er wordt gedacht dat Handelingen 10 naar deze groep verwijst als “godvrezenden”, maar dit woord werd ook breder gebruikt voor niet-Joden die rechtvaardig leefden. Er wordt aangenomen dat de latere “bisschop” Clemens van Rome oorspronkelijk een slaaf was van ene Flavius Clemens die tot het jodendom overging en dus tot de groep “godvrezenden” gerekend kan worden. Gregorius van Nazianzus zegt dat zijn voorouders Hypsistarianen waren voordat zij zich bekeerden tot het christendom. Hij beschrijft hen als syncretische joden. De cultus zou voortkomen uit de Frygisch / Cappadosische cultus van Zeus-Sabazios, een syncretische cultus (de Grieken associeerden Sabazios, de ruitergod, met Zeus en Dionysus).

Baptisten

Eén van die groepen, in Korinthe, noemde zichzelf Baptisten. Een tekst uit de vijfde eeuw vC schrijft over deze groep en zegt dat Socrates en Alcibiades (medestudent van Plato bij Socrates) bij deze groep hoorden. Hun rituelen hadden ze overgenomen uit Perzië en Egypte. Het is goed mogelijk dat uit deze groep een gnostische beweging is ontstaan die invloed had in de eerste christengemeenten, of dat er ook hier een doorgaande lijn is geweest.

Orphisten

De Orphisten waren volgelingen van de mythologische figuur Orpheus, een legendarische zanger en dichter uit de Griekse mythologie. De Orphisten geloofden in een mystieke vorm van religie die gericht was op het zuiveren van de ziel en het bereiken van verlossing. Ze geloofden vaak in de onsterfelijkheid van de ziel en hadden complexe rituelen en geheimen die alleen bekend waren bij ingewijden. Orphistische leringen hadden invloed op verschillende aspecten van de Griekse religie en filosofie, en hun rituelen omvatten vaak zaken als zuivering, initiatie en spirituele wedergeboorte.

Clemens van Alexandrië (150-215 nC) schrijft over Orphistische tradities en zelfs dat Christus de nieuwe Orpheus is. Daarnaast zijn er in catacomben afbeeldingen van Jezus gevonden die lijken op afbeeldingen van Orpheus.

Dionysus-cultus

De verering van Dionysus, de god van wijn, extase en vruchtbaarheid, in de Dionysische Mysteries, omvatte vaak dramatische rituelen, zoals het Bacchae-festival. In deze cultus werden deelnemers verondersteld deel te nemen aan extatische rituelen en veranderden ze hun gebruikelijke sociale rollen. Dionysus zelf onderging mythische transformaties: In een versie van het verhaal werd Dionysus gevangengenomen door de Titanen, die hem in stukken scheurden en zijn vlees kookten. Slechts zijn hart bleef over, dat werd gered door de godin Athene. Zeus herstelde Dionysus vervolgens tot leven. Hij werd herboren uit het hart dat in een andere versie aan Zeus werd getoond door Athene. Na zijn wedergeboorte steeg Dionysus op naar de godenwereld en nam zijn plaats in tussen de Olympische goden.

In zijn brief aan de Efeziërs beschrijft Ignatius (eind 1^e eeuw / begin 2^e eeuw) een christelijke groep in termen van een Dionysus-groep. Hij gebruikt woorden als Christophoroi (Christus-dragers), Thesmaphoroi (Fakkeldragers) en Naophoroi (Tempeldragers). Dit is typisch taalgebruik voor de Dionysus-cult. Dit betekent niet dat deze Efeziërs Dionysus-aanbidders waren. Maar het is goed mogelijk dat zij dat vroeger wél geweest waren.

Mithras-cultus

Mithras was een Perzische godheid die werd geassocieerd met het zonlicht en de overwinning op het kwaad. Zijn mysteriecultus, bekend als het Mithraïsme, verspreidde zich over het Romeinse rijk en kende een aanzienlijke populariteit, vooral onder soldaten en handelaars. De Mithraïsche mysteriën omvatten rituelen en inwijdingsceremonies die plaatsvonden in ondergrondse heiligdommen, bekend als Mithraea. Deze mysteriecultus legde de nadruk op thema’s als wedergeboorte, overwinning op de dood en het bereiken van onsterfelijkheid. Het Mithraïsme was prominent aanwezig in verschillende delen van het Romeinse rijk, waaronder in Tarsus, de welvarende stad in het zuiden van Klein-Azië waar Paulus opgroeide. In de Mithraïsche mysteries werd de aanbidding van Mithras geïntegreerd met symboliek die verband hield met wedergeboorte, zuivering en onsterfelijkheid. Het lijkt er sterk op dat Paulus hierdoor beïnvloed is.

De cultus van de Kabeiren

De Kabeiren, ook bekend als de Cabeiren of Cabiren, waren mysterieuze goddelijke figuren uit de vóór-Griekse mythologie, vereerd in verschillende delen van de Griekse wereld, vooral op het eiland Samothrake en in de regio Boeotië. De cultus van de Kabeiren was geheimzinnig en omgeven door mysteriën, en hun aanbidding werd gekenmerkt door rituelen, initiaties en geheime ceremonies die alleen toegankelijk waren voor ingewijden.

Duitse theoloog en hoogleraar Walter Burkert. Burkert heeft gesuggereerd dat sommige elementen van de Kabeiren-cultus mogelijk invloed hebben gehad op bepaalde aspecten van het vroege christendom, met name op de ontwikkeling van christelijke mysteriecultussen en rituelen. Hij wijst op overeenkomsten tussen de geheime initiatieriten en mysterieuze praktijken van de Kabeiren-cultus en die van de vroege christelijke gemeenschappen, zoals de nadruk op mysteriën, rituelen van inwijding en geheime kennis.