Omstreeks 376 schrijft Epiphanius, bisschop van Salamis, over een groep jodenchristenen, Nazoreeërs genaamd, die woonden in de buurt van het huidige Aleppo in Syrië, en die volgens Epiphanius afstamden van christenen die voor het beleg van Jeruzalem in 70 naar PeIla waren gevlucht. Zowel Epiphanius als Eusebius vertellen dat deze Nazoreeërs een Aramees evangelie gebruikten. Epiphanius veronderstelt dat dit het oer-evangelie van Matteüs is. Dit laatste is niet te bewijzen, maar het bestaan van deze groep is één van de bouwstenen voor een andere kijk op de mogelijke achtergrond van de Jezus die we denken te kennen.

Want Jezus werd zelf ook “de Nazoreeër” genoemd.

Jezus wordt in de evangeliën van Matteus (2:23, 26:71), Lukas (18:37), Johannes (18:7, 19:19) en Handelingen (2:22, 3:6, 4:10, 6:14, 22:8, 26:9) “Nazoreeër” (Ναζωραῖος) genoemd. Dit vinden we in veel vertalingen niet terug, omdat daar is vertaald met “van Nazaret”.
De meeste handschriften van het evangelie van Marcus noemen Jezus Ἰησοῦ Ναζαρηνέ of Ἰησοῦ Ναζαρηνός ¹. Dit wordt soms vertaald met “Nazarener”, maar meestal ook met “van Nazaret”.
Lukas gebruikt zowel Ναζωραῖος als Ναζαρηνέ.

Daarnaast worden christenen In Handelingen 24:5 ook Nazoreeërs  (Ναζωραίων) genoemd en Paulus wordt in Handelingen 24: 6 “één van de voornaamste leiders van de sekte van de Nazoreeërs” genoemd.

De traditionele en nog steeds ook onder veel wetenschappers gangbare verklaring is dat deze woorden zijn afgeleid van de plaats Nazaret in Galilea; vandaar de vertaling met “van Nazaret”. De redenatie is dan: Jezus kwam uit Nazaret en werd daarom “Jezus de Nazarener” genoemd en later is dit verbasterd tot Nazoreeër.

Ik wil een andere uitleg betogen:

1. Het griekse woord Ναζωραῖος (nazōraios, ‘nazoreeër’) dat door Matteus, Lukas, Johannes en Handelingen wordt gebruikt, is taalkundig niet verwant aan Ναζαρέτ (Nazaret) ². Zowel ‘Nazoreeër’ als ‘Nazarener’ lijkt een gentilicium te zijn. Een gentilicium is een woord dat dient om mensen aan te duiden die tot een bepaalde groep behoren. Dat zegt dus dat Jezus bij de groep van de “Nazareners” en/of “Nazoreeërs” hoorde. De teksten in Handelingen laten zien dat ook zijn volgelingen nog tot deze groep behoorden.
   Over de betekenis van Ναζαρηνός en Ναζωραῖος lees je hier meer.
   
2. Marcus zegt niet dat Jezus in Nazaret woonde. Marcus 1:9 zegt alleen dat Jezus vanuit Nazaret naar de Jordaan kwam. Marcus 2:1 zegt vervolgens dat Jezus in Kafarnaüm (aan het Meer van Galilea) woonde: “Toen hij enkele dagen later terugkwam in Kafarnaüm, werd bekend dat hij weer thuis was”. Natuurlijk kan hij oorspronkelijk uit Nazaret afkomstig zijn geweest ³, maar dat zegt Marcus nergens.
   
3. Matteüs 2:23 zegt: “Hij ging wonen in de stad Nazaret, en zo ging in vervulling wat gezegd is door de profeten: ‘Hij zal Nazoreeër genoemd worden.’”.
   Volgens Matteüs woonde Jezus dus wel in Nazaret. Maar er is geen enkele joodse profetie die spreekt over Nazaret in verband met de messias of de “mensenzoon”, dus deze tekst is niet logisch. Er zijn echter wél profetieën die in verband te brengen zijn met het woord Nazoreeër. Omdat de uiteindelijke, volop geredigeerde, evangelieteksten van Marcus en Mattëus pas veel later tot stand gekomen zijn en omdat ze werden gelezen door mensen die geen besef meer hadden van de historische context van Jesjoea de Nazoreeër, riep de koppeling van Ναζωραῖος aan Ναζαρέτ voor latere christenen geen vragen meer op. Maar die vragen zijn er eigenlijk wel.
   
4. Het is zeer de vraag of het plaatsje Nazareth al bestond in de tijd waarin Jezus geleefd zou hebben. Josephus noemt het nergens in zijn werken, die verder zeer gedetailleerd zijn. Josephus was militair commandant of commissaris van Galilea, verantwoordelijk voor de versterking van het gebied tijdens de Romeinse pogingen om het te heroveren na de onrust van 66-67. Hij somt alle steden op waarmee hij iets te maken had of die hij versterkte. Nazareth staat nergens tussen. Ook wordt het niet eerder in een Bijbelse context genoemd.
   
5. Een vijfde argument komt voort uit wat Epiphanius schrijft over de groepen Νασαραῖοι (Nasareeërs) en Ναζωραῖοι (Nazoreeërs). Dit behandel ik uitgebreider in Bronnen over de Nazoreeërs / Nazareners?

Okee, dus de beweging rond Jezus had een naam die mogelijk niets met Nazaret te maken heeft. Nou en? Het wordt interessant als we gaan zien wat de gebruikte namen “Nazareners” en “Nazoreeërs” mogelijk betekenen en wat kerkvaders hierover schrijven.

Lees verder: De betekenis van de naam Nazoreeërs

---

1. Varianten van de tekst gebruiken echter allerlei verwante vormen: Ναζορηνός, Ναζωρηνός, Ναζωρίνός, Ναζωραίος, Ναραῖος, Ναζοραῖος en Ναζαρηoς. ↩︎
2. Ook de woorden Nazoreeër en Nazireeër (dat komt van het Hebreeuwse woord “nazir” dat “afgezonderd” of “gewijd” betekent) zijn taalkundig niet verwant. De etymologie is verschillend en het Nieuwe Testament legt dit verband niet expliciet. We zien echter in het NT wel aanwijzingen dat Johannes de Doper, Jezus en zijn volgelingen de Nazireeërsgelofte aflegden (o.a. Lucas 1:13-15, Lukas 22:16-18, Handelingen 18:18 en 21:23-24). Het is dus niet uit te sluiten dat deze associatie heeft meegespeeld in de naam. ↩︎
3. Archeoloog Aviram Oshri denkt dat Jezus in Bethlehem Galilea geboren is, wat vlakbij Nazaret ligt. Het is in ieder geval onwaarschijnlijk dat Jesjoea in Bethlehem Judea geboren is. Mogelijk hebben Matteüs en Lukas – vele decennia tot een eeuw later – vanwege de profetie van Micha (5:1) de geboorteplaats van Jesjoea verhuisd naar Bethlehem Judea. Aviram Oshri biedt een goede verklaring voor het feit dat deze “verwarring” geen vragen opriep.
   Een andere interessante theorie vermoedt dat Jezus’ ouders juist oorspronkelijk in Bethlehem Judea woonden, maar dat ze vanwege de volkstelling gevlucht zijn naar Galilea. Het argument hiervoor is dat de volkstelling door Quirinius alleen in Judea werd gehouden. Dus als Lukas gelijk heeft dat Jezus’ ouders zich moesten laten registreren tijdens de volkstelling, dan moeten ze in Judea hebben gewoond. Joden met een Zelotische overtuiging zagen het als godslastering om belasting te betalen aan de Romeinen, dus een volkstelling zou een goede reden zijn geweest om te vluchten, bijvoorbeeld naar Galilea waar veel Essenen / Zeloten woonden.
   Als dit waar is, dan zouden we daaraan ook een verklaring kunnen koppelen voor de tegenstrijdigheid tussen het verhaal over Jezus’ geboorte bij Matteüs en in Lukas 1 ten opzichte van het verhaal in Lukas 2, namelijk Jezus’ geboorte onder Herodes óf ten tijde van de volkstelling onder Quirinius. Jezus zou dan tijdens de volkstelling een jaar of 10 tot 12 geweest zijn (vgl. Lukas 2:42). ↩︎